De poolexpeditie van ontdekkingsreiziger Willem Barentsz is een van de guurste avonturen uit de Nederlandse geschiedenis. In de studiezaal van het Rijksmuseum bekijk ik de originele prent uit het logboek Nova Zembla van Gerrit de Veer, een bemanningslid die de ijselijke avonturen op schrift zette. Al in 1598 werd zijn boek uitgegeven en het werd meteen een bestseller.

Het boek ligt voor mij uitgestald op een prachtig zacht blauw kussen, een smal wit perkamenten reepje steekt eruit. Als ik het boek daar opensla, zie ik de prent hier boven op de pagina. Ik vraag aan de bibliothecaris of ik geen witte handschoentjes aan moet trekken. Dat hoeft niet, maar als ik even later aan het schrijven ben, komt hij aanlopen met een potlood:
‘U mag hier niet met pen schrijven.’
Natuurlijk niet! Door het vierhonderd jaar oude boek bladeren voelt zelfs bijna als heiligenschennis. Uit de pagina’s stijgt een oude, muffige lucht op.

Op de haarscherpe prent zien we het schip van Barentsz dat in september 1596 vastloopt op het ijs bij Nova Zembla, een eiland boven Rusland in de Noordelijke IJszee. Barentsz was op zoek naar een kortere route voor de scheepsvaart: de noordelijke doorvaart naar Azië. Op de gravure zien we rechts twee mannen met musketten die vanaf een berg op Nova Zembla over de zee uitkijken. Het schip van Barentsz wordt omgeven door ijsschotsen. Een sloep vaart voor het schip uit, ondertussen schietend op ijsberen. Een bemanningslid staat op een ijsschots om met een bootshaak andere ijsschotsen weg te duwen.

Waarom gaat iemand naar een omgeving vol gevaren, waar wij mensen van nature niet toe uitgerust zijn? Hebben zij speciale persoonlijkheidstrekken, kennen ze geen angst? Eind jaren zeventig ontwikkelde de Amerikaanse psycholoog Marvin Zuckerman een persoonlijkheidstest die meet in hoeverre iemand een sensatiezoeker is. De gedachte achter deze test is dat mensen verschillen in de hoeveelheid zintuigelijke prikkels die zij prettig vinden. Mensen die houden van sterke prikkels, zouden meer behoefte hebben aan avontuur en nieuwe ervaringen. Ze worden ook wel adrenalinejunkies genoemd, ze zouden verslaafd zijn aan uitdagingen en risiconemen. Centraal in Zuckermans theorie staat dat mensen die extreem hoog op de schaal scoren geen angst kennen. Gold dat ook voor de ontdekkingsreizigers van de noordelijke doorvaart?

In het weekend fiets ik naar de bibliotheek in de Bijlmer en vind een recente uitgave van Nova Zembla van Gerrit de Veer, het origineel is in oud Nederlands geschreven en is voor mij onleesbaar. Ik analyseer het logboek op uitingen van angst en andere emoties om Zuckermans theorie te toetsen. Zijn deze mannen risicozoekers die weinig angst ervaren? In het logboek worden weinig gevoelens benoemd, maar als het schip bij Nova Zembla in een sneeuwstorm terecht komt en het kruiende ijs het schip meters omhoog tilt schrijft De Veer: ‘Het kraken van het ijs was verschrikkelijk om te horen en te zien, onze haren stonden letterlijk overeind van angst.’ De bemanning zag zich gedwongen het schip te verlaten. Ze bouwde bij een temperatuur van min 22 graden van aangespoelde bomen een hut van tien bij zes meter en noemden de hut het Behouden Huys. De bomen kwamen uit de zuidelijker gelegen uitgestrekte wouden van Siberië, want Nova Zembla ligt boven de boomgrens. Elk jaar in de lente, als het ijs smelt, sleuren de grote rivieren veel bomen mee naar de arctische zeeën, de zee rond de noordpool die meestal bevroren is.

Op ontdekkingsreis gaan
Wandelend over de Nova Zembla-afdeling op de tweede verdieping van het Rijksmuseum, wordt mijn fantasie geprikkeld bij het zien van een maquette van het zeilschip van Barentsz en de voorwerpen uit het dagelijks leven in het Behouden Huys. In de vitrine staan roestige kookpannen, een schuimspaan, leren schoenen, een houten wandelstok, een luizenkammetje en een hellebaard waarmee de hongerige ijsberen werden bevochten. Ook hangt er de kruithoorn die verstopt was in de schoorsteen en waarin drie eeuwen later het afscheidsbriefje van Barentsz werd gevonden waarin hij schreef over de reis, de stranding en de overwintering.

In de lange poolnacht die begin november begon hingen ze de klok op om in het donker nog enig besef van tijd te hebben. De voorwerpen brengen het leven in het huis waar ze moesten overwinteren heel dichtbij. Ik stel me voor hoe het is om onder zulke barre omstandigheden te overleven. In mij broeit een verlangen om net als Barentsz en zijn mannen op ontdekkingsreis te gaan. Ik wil meer weten over wat voor soort mensen zo’n avontuur aan durft te gaan. Het schrijven van een essay is als een ontdekkingsreis: je vraagt jezelf iets af en gaat op onderzoek uit. Ik vervolg mijn mind adventure.

Woedende ijsdrift
In het logboek lezen we vrijwel dagelijks beschrijvingen over de verdeling van eten en alcoholische dranken, weersbeschrijvingen en de invloed van het weer op het gemoed, gevechten met woeste ijsberen – behalve in de lange poolnacht, want dan houden ijsberen hun winterslaap en komen de poolvossen tevoorschijn. Op 3 november werd de zon voor het laatst gezien.
‘De eenzame ijskoude, poolnacht, maakte alles angstaanjagender dan het was,’ schrijft De Veer. Het was niet permanent aardsdonker, sneeuw en ijs weerkaatsten het maanlicht. Maar de spookachtige schemer van de poolwinter was voor de overwinteraars beangstigend. Het horen van de ijsschotsen die op elkaar geperst werden met veel gescheur en gekraak konden ze in huis horen ‘en we werden er moedeloos van.’ Merk op hoe er steeds een relatie wordt gelegd tussen het weer en emoties. Ook aan de omgeving worden emoties toegekend: ‘woedende ijsdrift’.

Ik vraag me af of extreme fysieke uitdagingen wel voor mij weggelegd zijn. Zou ik te bang zijn? Blijf ik liever lezen of films zien over spannende avonturen van ontdekkingsreizigers, beoefenaars van extreme sporten en andere avonturiers? In de Big five, een van de bekendste indelingen van onze persoonlijkheid, scoor ik best hoog op de trek openstaan voor nieuwe ervaringen, maar ik scoor ook best hoog op angst en hooggevoeligheid.

Sensatiezoekers
Lange tijd was Zuckermans theorie over sensatiezoeken leidend bij het denken over mensen die extreme situaties opzoeken, sinds een paar jaar zien we dat genuanceerder. Barentz was waarschijnlijk zo’n sensatiezoeker, de bemanning deed gewoon zijn werk. De meeste psychologen denken dat sensatiezoekers zich ook vaak overgeven aan risicovol gedrag als gokken, te hard rijden en drugsgebruik. Extreme sporters zouden zich op hetzelfde spectrum bevinden als heroïneverslaafden, maar hun beloning komt uit een andere hoek: de fysieke en mentale uitdaging. Omdat hun dopaminereceptoren op een andere manier zouden werken, hebben ze een hogere dosis nodig hebben om dezelfde kick te krijgen.

Angst is juist goed
Het was sportpsycholoog Eric Brymer die als eerste zei dat veel extreme sporters wel angst voelen. In het onderzoek van Zuckerman zat vanaf het begin een bias omdat zijn onderzoeksgroep bestond uit jonge mannen in hun puberteit en vroege jaren twintig. Een groep die statistisch gezien meer risico neemt, terwijl de range van mensen die extreme situaties opzoeken veel breder is: van tieners tot bejaarden, zowel man als vrouw. En sterker nog: Brymer stelt dat angst juist goed is. Angst is een onmiskenbaar signaal, het maakt duidelijk dat je goed moet opletten. Je kunt beter niet op de automatische piloot staan op het moment dat je met je kajak een hoge waterval afdaalt of voordat je op een poolexpeditie hout gaat halen, terwijl er in elke ijsspelonk een ijsbeer ligt te wachten op een lekker maaltje.

Als een situatie angst oproept, word je gedwongen om eerlijk je persoonlijke vaardigheden te evalueren en in te schatten of ze goed genoeg zijn voor die situatie. Geen risico nemen, maar juist een realistische evaluatie van de omgeving maken. Succesvolle atleten zien angst niet als een barrière, maar als een mogelijkheid om iets te leren en erin slagen om alles uit je leven te halen, ten volle te leven, schrijft Brymer. Extreme sportatleten ervaren hun intense angsten achteraf als betekenisvolle, constructieve gebeurtenissen die iets toevoegen aan hun levenservaring. Ook voor mensen die hoger dan gemiddeld op angst scoren, ligt de weg naar avontuur open.

Wie nemen nu die seapaths to everywhere?
Brymers onderzoek bracht een belangrijke omwenteling teweeg in het denken over mensen die extreme uitdagingen aangaan. Maar dat is nog niet doorgesijpeld in onze dagelijkse opvattingen over extreme atleten. Wat weten we over onze hedendaagse ontdekkingsreizigers? Wie nemen nu die seapaths to everywhere? Als ik aan een vriend vertel dat ik een boek van Ralph Tuijn aan het lezen ben, weet hij meteen ‘O, die gek, die in zijn eentje over de Stille Zuidzee roeide.’ Gefascineerd las ik zijn bloedstollende tocht, waarin hij schipbreuk lijdt op een onbewoond eiland, achtervolgd wordt door haaien en op een gegeven moment zeker weet dat hij zal overlijden als de onweersflitsen om hem heen blijven inslaan. Of denk aan de weerstand die het opriep toen zeilmeisje Laura Dekker op veertienjarige leeftijd in haar eentje als jongste solozeiler ooit de wereld over wilde zeilen. Niet haar ouders hielden haar tegen, maar de Raad voor Kinderbescherming stelde haar onder toezicht. Een schip in de haven is veilig, maar dat is niet waar schepen voor zijn gebouwd.

Wildwater kajakker: ‘Ik weet precies wat ik doe’
Allan Warren een 28-jarige wildwater kajakker uit Alaska die peddelt op rivieren met de hoogste moeilijkheidsgraad (klasse 5), beaamt dat wat hij doet misschien gestoord lijkt vanuit het perspectief van de buitenstaander, maar hij weet precies wat hij doet.
‘Ik ga niet een wilde rivier opvaren met de intentie om mijn leven op het spel te zetten of om mezelf heel erg bang te maken. Mensen begrijpen dat niet omdat mijn vaardigheidsniveau veel hoger is dan dat van hen. Om mezelf uit te dagen moet ik de moeilijkste wildwater rivieren nemen, pas dan zit ik in mijn comfortzone.’ (…) Ook Warren is bang:
‘Iedereen die zegt niet bang te zijn liegt of is echt één van die gekke sensatiezoekers. De angst houdt je gefocust.’

Angst onderscheidt extreme avonturiers van de sensatiezoekende junkie, zegt ook sportpsycholoog Brymer. Angst speelt bovendien een rol bij het ontwikkelen van moed en bescheidenheid. Deelname aan extreme sportactiviteiten op een niveau waarbij je ernstig gewond kunt raken of de dood een reële uitkomst is, triggert bescheidenheid en geeft perspectief aan de kwetsbaarheid van het leven.

Nog niet eens zo lang geleden maakte op avontuur gaan bovendien gewoon deel uit van ons dagelijks leven. We zouden het niet overleefd hebben als we de uitdagingen niet waren aangegaan. In sommige delen van de wereld is dat nog steeds zo. Maar in ons veilige moderne bestaan lijken we vergeten hoe belangrijk avontuur is in ons leven. We zien avontuur nu iets dat anders is dan ons normale leven en noemen het risicovol of abnormaal gedrag. Wat we normaal vinden wordt echter beïnvloed door een cultureel perspectief van wat normaal is. Ontdekkingsreizigers als Barentsz en zijn mannen waren ware helden, maar degenen die nu het avontuur opzoeken worden eerder voor gek versleten.

Hooggevoelig en toch op avontuur
Afgelopen zomer zag ik mij gedwongen om mijn grenzen te verleggen – in mijn gezin wonen inmiddels twee risicozoekers in de puberleeftijd en dat werkt aanstekelijk, want ik doe liever iets nieuws dan iets wat ik al kan. Ik ging mee op een bananenboot op zee, die voortgetrokken werd door een speedboot en met vijftig kilometer per uur over de golven raasde, waarbij de bestuurder van de speedboot er alles aan deed om ons in het water te laten kukelen. Ik kon alleen maar denken ‘Ik ga dood.’ En ik voer met een kajak over de Dordogne, met een moeilijkheidsgraad van hooguit klasse 1. Dat riep veel stress op, omdat ik best hoog scoor op de beroemde hooggevoeligheidsvragenlijst van psychotherapeute Elaine Aron. Ik ben iemand die juist niet veel zintuigelijke prikkels aankan. Ik raak snel overspoeld door geuren, geluiden of beelden. En ik scoor lager dan gemiddeld op Zuckermans spanningsbehoefteschaal. Hoe komt het dan dat ik toch fysieke uitdagingen aanga?

Elain Aron vond dat een op de vijf mensen wordt geboren met een sensitief zenuwstelsel dat sterker dan anderen reageert op prikkels. Mensen met een hooggevoelige persoonlijkheid zijn zich sterk bewust van subtiele informatie, ze hebben een rijk innerlijk leven en een groot inlevingsvermogen. Ze ervaren ook meer angst dan gemiddeld. Aron ontdekte echter dat een subgroep van mensen met een hooggevoelige persoonlijkheid ook hoog scoren op sensatiezoeken. Ook al zijn ze overgevoelig voor prikkels, ze hebben toch een grote behoefte aan nieuwe avonturen, maar zijn niet bereid grote risico’s te nemen. Hun gevoeligheid bleek juist hun prestaties te versterken. Ze doen riskante sporten als diepzeeduiken, deltavliegen, paardrijden, maar ze doen het op een veilige manier, met behulp van hun uitstekende observatievaardigheden en hun lage score op impulsiviteit.

Comfortzone
Wat opvalt aan Warrens verhaal over wildwaterkajakken is dat hij juist onder extreme omstandigheden, die een beroep doen op al zijn vaardigheden, in zijn comfortzone zit. Wat is precies een comfortzone? Psychologen omschrijven het als een mentale staat waarin we ons veilig voelen, waar de regels duidelijk zijn. Veel mensen zitten in hun comfortzone, daar willen we ook graag zijn, je weet wat je hebt en wat je krijgt. Maar juist dat gevoel van veiligheid kan een valkuil zijn. Het weerhoudt je ervan om te veranderen, om in actie te komen. Om jezelf te ontwikkelen en te groeien, moet je je buiten die comfortzone begeven, niet alleen op cognitief niveau, ook op fysiek niveau.

Wil ik ook uit mijn comfortzone losbreken? Is dat de reden dat ik als een ontdekkingsreiziger het avontuur op zoek? Volgens psychologen is het tijd om uit die veilige zone te stappen als je sleur ervaart, veel stress en zelfkritiek hebt, angst over je huidige situatie hebt, jaloers bent op anderen die wel eruit breken, als je smoesjes bedenkt om niet te veranderen. Ja, gevoelens van afgunst onthullen vaak waar we zelf naar verlangen, dat herken ik wel. En omdat ik vaak op zoek ben naar nieuwe ervaringen, ervaar ik snel sleur.

Grenzen verleggen door iets nieuws te doen
De Russische psycholoog Lev Vygotsky noemde het uit je comfortzone stappen, de zone van de naaste ontwikkeling. Je verlegt je grenzen door iets nieuws te doen, iets wat je daarvoor nog niet kon en wat je een stukje verder brengt in je ontwikkeling.
Voorlopig zit ik nog hier vast in mijn werk en gezin, maar onstuitbaar blijft mijn leeswoede: boeken lezen van stoere vrouwen en mannen die op avontuur gaan. Ik plan een kampeerweekend naar Zeeland in. Ik ga alleen, maar nog wel in de bewoonde wereld, net een stapje buiten mijn comfortzone.

En zijn Barentsz en zijn bemanning terug gekomen van hun ontdekkingsreis? Pas op 24 januari ziet De Veer voor het eerst de rand van de zon boven de horizon uitkomen. De mannen ervaren troost uit de gedachte dat de kou niet eeuwig zal duren en dat het uiteindelijk warmer zal worden. Half juni vertrekken de schipbreukelingen met een sloep en een boot uit Nova Zembla. Een week na vertrek overlijdt Willem Barentsz, hij was ziek en verzwakt. Hoop op betere tijden sleepten de meesten van hen echter al die maanden voort.
‘Vaak dachten we dat we erin zouden blijven, zo zwaar viel het werk ons, maar we hadden al zoveel moeilijkheden overwonnen, dat we het nu niet konden opgeven.’ Ze wilden de hoop niet opgeven, de hoop op redding, en die kracht: het verlangen om het ‘woeste, wilde, harde, treurige, koude land’ te verlaten, hield hen op de been. Op 29 oktober 1597 komen ze in Nederland aan. Iedereen was verbaasd, men dacht dat ze allang waren omgekomen.

Wil je ook vaker het avontuurlijke pad kiezen?
Geef jezelf op voor de training Neem het avontuurlijke pad.
In deze training ontdek je hoe je met simpele activiteiten meer vrijheid in je dagelijks leven kunt brengen.
Mail voor meer informatie: Oda@rewildyourself.nl

Credits afbeelding: Anonieme ets van de ontdekkingsreis van Willem Barentsz, bibliotheek Rijksmuseum; schipbreuk op Nova Zembla; drukker Levinus Hulsius, uitgever Noriberg, 1598

Bronnen:
* Aron, Elaine N. (2006). Personality and Temperament: The Highly Sensitive Person Who Is Also A High Sensation Seeker, mei 2006, //www.hsperson.com
* Brymer, George Eric (2005). Extreme dude! A phenomenological perspective on the extreme sport experience, PhD thesis, Faculties of Education and Psychology, University of Wollongong
* Dekker, Laura (2013). Een meisje, een droom. Solo rond de wereld, Alkmaar: De Alk & Heijnen Watersport
* Tuijn, Ralph (2009). Zes miljoen slagen, In 281 dagen de Stille Oceaan over, Amsterdam: Nieuw Amsterdam
* Veer, Gerrit de (1996). Nova Zembla, het ware verhaal. Nijmegen: Sun, (1598, eerste uitgave)